Tarihte Konya Kıtlıkları ve Yakılan Destanlar

KONYA KITLIKLARI VE ONLARA YAKILAN DESTANLAR

Ali IŞIK

Başlığımızdaki bağlamı itibariyle kıtlık; kuraklık ve diğer bazı tabii afetler ve savaş neticesi yeterli ürün yetişmemesi yüzünden doğan açlık hâlidir (Doğan 1996: 651). Bu tariften de anlaşılacağı üzere kıtlığın türlü sebepleri olmasına rağmen, ilimizdeki kıtlıklar söz konusu edildiğinde, belgelenebilmiş Konya kıtlıklarının biricik sebebi kuraklıktır. Kuraklık da genel olarak suya ihtiyaç duyulan zamanlarda su eksikliğine sebep olacak şekilde yağıştaki azalmalar veya yağışın normalin altına düşmesi olarak tanımlanır (Kokkokoğlu 2006: 15). Tabiatın gizli bir tehlikesi olan kuraklık, yalnızca fiziki bir olay veya bir tabiat olayı olarak görülmemelidir. Zira kuraklığın, insan ve faaliyetlerinin su kaynaklarına olan bağımlılığı sebebiyle toplum üzerinde çeşitli etkileri vardır. Uzun süreli kuru hava nem azlığı oluşturur; bu da bitki, orman ve su kaynaklarında azalmaya sebep olur ve neticede, ciddi çevresel, ekonomik ve sosyal problemler ortaya çıkarır (Kokkokoğlu 2006: 16).

Tarih boyunca Konya’yı derinden etkileyen kıtlıklardan tespit edilebilenleri Osmanlı Dönemi resmî kayıtları (Başbakanlık Osmanlı Arşivi=BOA) yanında –özellikle- halk şairlerinin yaktıkları kıtlık destanları sayesindedir. Osmanlı Döneminden Cumhuriyete Konya’yı derinden etkileyen kıtlıklardan tespit edilebilenler şöyle sıralanabilir:

1165/1751-52, (Uz 2011)

1240/1824 (Uz 2011)

1261/1845 ([Ergun-Uğur], 2002: 203-205)

1267 (BOA A.}MKT.MVL., Tarih: 23/L/1267, Dosya Nu. 44, Gömlek Nu:57)

1270/1853-54 (Uz 2011)

1290/1873-74 ([Ergun-Uğur] 2002: 103-107, 200-202; Uz 2007; Erler 2007: 106)

1303/1885-86 (Baştak 1938: 3; Güngör 1938: 3)

1305/1887-88 (BOA Y..PRK.KOM., Tarih: 27/M/1305, Dosya Nu:5 Gömlek Nu:91; BOA Y..PRK.KOM., Tarih: 29/S/1305, Dosya Nu:5, Gömlek Nu:123; BOA A.}MKT.MHM., Tarih: 18/C/1305, Dosya Nu:496, Gömlek Nu:24; BOA Y..PRK.KOM., Tarih: 13/Ş/1305, Dosya Nu:6, Gömlek Nu:95)

1306/1889 (BOA DH.MKT., Tarih: 21/Ra/1306, Dosya Nu:1568, Gömlek Nu:35)

1308/1891 (BOA Y..PRK.ZB.., Tarih: 04/Ş/1308, Dosya Nu:7, Gömlek Nu:81)

1309/1891-92 (BOA DH.MKT., Tarih: 08/M/1309, Dosya Nu:1859, Gömlek Nu:2; Y..PRK.KOM., Tarih: 05/Ra/1309, Dosya Nu:8, Gömlek Nu:9; Y..MTV., Tarih: 09/Ra/1309, Dosya Nu:55, Gömlek Nu:24; A.}MKT.MHM., Tarih: 28/Ra/1309, Dosya Nu:502, Gömlek Nu:48; Y..MTV., Tarih: 19/Za/1309, Dosya Nu:63, Gömlek Nu:95)

1310/1892-93 (BOA Y..MTV., Tarih: 29/S/1310, Dosya Nu:67, Gömlek Nu:121; DH.MKT., Tarih: 04/C/1310; Dosya Nu:2034, Gömlek Nu:26)

1311/1893 (BOA Y..PRK.MYD., Tarih: 03/S/1311, Dosya Nu:13, Gömlek Nu:47; DH.MKT., Tarih: 07/R/1311, Dosya Nu:72, Gömlek Nu:13)

1928 (Yakıcı 2001: 96; Uz 2011)

1929 (Yakıcı 2001: 98)

1933 (Babalık, 3 Eylül 1933: 3)

1949 (Yakıcı 2001: 98-99) kıtlıklarıdır.

Konyalı halk şairleri şahidi oldukları kıtlıkları ve bunların toplum üzerindeki tesirlerini mısralarında capcanlı tasvir etmişlerdir.

Mesela 1261/1845 kıtlığı, Silleli Âşık Zehrî’ye (ö. 1300/1884):

Bin iki yüz altmış birde kıtlık

Kadem bastı zârı kıldı fukarâ

Nice cân evlâdın kıldı satılık

Başladı etmeye âh ile zâra ([Ergun-Uğur], 2002: 203-205)

dörtlüğüyle başlayan ve otuz bir dörtlükten oluşan bir destan yaktırmıştır.

1290/1873-74 kıtlığı çok yaman olmalı ki; (Ömer) Matlûbî’ye (ö. 1304/1886-87):

Bin iki yüz doksan gelmedi bahar

Kullar kusurunu çekecek zahar

Niyazım Hakk’adır hem leyl ü Nehar

Sair yıla nişan oldu bu sene ([Ergun-Uğur] 2002: 103-107)

dörtlüğüyle başlayan otuz iki dörtlüklük; (Mehmet) Zârî’ye (ö. 1320/1902):

Derunumda nice türlü derdim var

Dinleyin söyleyim size destanım

Bilmeyenler bilsin duymayan duysun

İşbu bin iki yüz sene doksanı ([Ergun-Uğur] 2002: 200-202; Uz 2007; Erler 2007: 106)

dörtlüğüyle başlayan on altı dörtlüklük; Silleli Merdânî (ö. 1296/1878)’ye:

Habibin aşkına yâ Rabbi senden

Rahmet taleb eyler filcümle canı

Çoğunun canını ayırdı tenden

Bin iki yüz yazdım sene doksanı ([Ergun-Uğur] 2002: 111-112)

dörtlüğüyle başlayan on iki dörtlüklük destanı yaktırmıştır.

Cumhuriyet Dönemine gelindiğinde 1928 yılında meydana gelen kıtlık üzerine Âşık Mehmet Yakıcı (1879-1950):

Dokuz yüz yirmi sekizin kurağı

Bu açlık sineme öğdü be yahu

Sattım hayvanatı ettik merağı

Şimdi elimiz boş koydu be yahu (Yakıcı 2001: 96; Uz 2011)

dörtlüğüyle başlayan on sekiz dörtlüklük bir destan yaktırmıştır. Âşık Mehmet, bu dönemin diğer bilinen kıtlıkları için de tarihe kayıt düşmüştür. Mesela 1929 kıtlığı için:

Dokuz yüz yirmi dokuzdur (bu) sene

Acep ekinimiz bitmez mi gene

Elimizde mal kalmıyor bir dene

Halimiz(i) eyledin perişan felek (Yakıcı 2001: 98)

dörtlüğüyle başlayan on dörtlüklük; 1949 kıtlığı için de:

Dokuz yüz kırk dokuz geldi bir kurak

Bitmedi ekinler aldı bir merak

Yeni sene harman ıraktır ırak

Bulursun harmanı dur yavaş yavaş (Yakıcı 2001: 98-99)

dörtlüğüyle başlayan yine on dörtlüklük destan yakmıştır.

1933 yılındaki kıtlığa da bir destan yakan Âşık Mehmet’in bu destanı Babalık gazetesinde yayımlanmıştır. Âşık Mehmet üzerine en kapsamlı çalışmayı yapan torunu Doç. Dr. Ali Yakıcı, âşığın kıtlık üzerine yaktığı destanları konu edinen bir de makale yazmıştır (Yakıcı 2001). Ancak bu makalede âşığın, 1933 yılı kıtlığına yaktığı destan yer almamıştır. Bu sebeple mezkûr destanın tamamına burada yer veriyoruz.

Dokuz yüz otuz üç dumanı

Bu açlık belimi büktü be yahu

Bitmedi ekinler geçti zamanı

Millet de usanıp bıktı be yahu

Yedi senede bir ekinim bitti

Kapıştı borçlular elimden gitti

Ziraat Bankası çok yardım etti

Reçber de boynunu yıktı be yahu

Her yerlere yağdı Konya’da kurak

Kalmadı millete asla hiç durak

Düşünürken gelir bana bir merak

Aklım da başımdan çıktı be yahu

Esti sam yelleri çıkardı duman

Ne buğday kaldı ovada ne saman

Yakında görmedi böyle bir zaman

Bu yokluk ciğerimi yaktı be yahu

Reçberler buğdayı nerden alacak

Ziraat bakmayıp aç mı kalacak

Yaşasın başvekil haber salacak

Millete tohum verecek be yahu

Bir dumandır başımızı bürüdü

Bu buhranlık üstümüze yörüdü

Kanalların bile suyu kurudu

Buna da bir çare bulun be yahu

Sulanmadı bağlar kaldılar kuru

Göğermedi çubuğu kökleri duru

Yeni sene sahibi boynunu vuru

Bunun da üzümü bitmez be yahu

Vali beyimin ben yanına vardım

Bu yokluk benim de artırdı derdim

Yaşasın vali bey ediyor yardım

Beni de bir mektebe koydu be yahu

Âşık Mehmet der ki bana ne oldu

Gönlümüz daima aşk ile doldu

Yaşasın vali bey bana iş buldu

Benim de çareme baktı be yahu (Babalık, 3 Eylül 1933: 3)

Bütün bu kıtlıklar, kuraklık sebebiyle meydana gelmiş ve geniş bir coğrafyada hüküm icra eylemişlerdir. Şimdi söz konusu edeceğimiz ilginç kıtlık çekirge istilası sonucu daha mevzi bir coğrafyada, Karaviran’da, 1271/1854-55 yılında meydana gelmiştir. Bu kıtlığı da Âşık Cemâlî (ö. 1912-13?)’nin aşağıdaki mısralarından öğreniyoruz:

Bin iki yüz yetmiş birde çekirge

Kadem bastı mülk-i Kara Viran’a

Dedik ki yâ Rabbi hırsı çekirge

Kimse razı olmaz böyle bir ziyana

Eyyâm-ı baharda açılır çiçek

Düzülüp taburlar çekilir tek tek

Hebaya yazıldı çekilen emek

Gitti deyü cümle düştü figana

Müdebbir yiğitler gulâmlarıyla

Emeklerin boşa verdiler sele

Nagehan bu yolda düşünce dile

Çoğu muhtac oldu x13b ile nâna

Zerre nafakası olmayan neşler

Derununa sitem okları şişler

Varıp şaştığından nebatat dişler

Muhtac olmayalım deye samana

Peşlerin dermeyan eder yayalar

Varır da sonradan orağın salar

Yığını hırsından temelli çalar

Boş değil gelmiyor hâlâ imana

Haram-zâde helâli kisbi sanır

El oğlu âriftir âdemi tanır

Tükürsen yüzüne meğer utanır

Sorma aslın Çingân-zâde Çingene

Bürünmüş eğnine miskin hırkayı

Kıhıtlıktan merâm nedir hercâyi

Derviş midir nedir bir kızıl ayı

Salıverin gidin bari ormana

Hele kendi sözümüze gelelim

Râh-ı Hakk’a doğru giden bulalım

Cürm ü isyan bizim ibret alalım

Kesme lisanından şükrü Yezdan’a

Harabat ehlini gören der deli

Değme bir adama demez hem deli

El kalem değildir ammâ silleli

Atmasın Mevlâ kimseyi yabana

İncinip gücenme çektiğin derde

Tahammül lazımdır bu çilelere

Hor hakır olur âşıklar her yerde

Ederler itibar şimdi küfrana

Âşıklar mâsiva malından geçer

Nutka gelip şiir-i mücevher seçer

Şarabı eliyle yerlerden içer

Suretâ görenler sanır divane

Münafıklar bize zem taşı atsın

Dilden dile destan eyleyip satsın

Ta’nettikçe bizim pâyemiz artsın

Ko desinler Cemâlî’ye bigâne ([Ergun-Uğur] 2002: 33-34)

KAYNAKÇA:

BAŞTAK, Naci Fikret (1938), “Konya’nın Eski Günleri”, Ekekon, 4 İkinci Teşrin, s. 3.

DOĞAN, D. Mehmet (1996), Büyük Türkçe Sözlük, İstanbul (XI. bs.).

[ERGUN], Sadettin Nüzhet-Mehmet Ferit [UĞUR] (2002), Konya Vilayeti Halkiyat ve Harsiyatı, (Sadeleştiren: Hüseyin AYAN), Konya.

ERLER, Mehmet Yavuz (2007), “Tarihi Perspektiften Edebiyata Bir Bakış”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, S. I/1, s. 102-113.

GÜNGÖR (1938), “Elli Sene Evvelki Konya”, Ekekon, 29 Birinci Teşrin, s. 3.

KOKKOKOĞLU, Nazife (2006), “İç Anadolu Bölgesi Kuraklık Sürelerinin Parametrik ve Nonparametrik Yaklaşımla Analizi”, Kırıkkale Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü İnşaat Mühendisliği Anabilim Dalı, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Kırıkkale.

UYANIK, Necmi-Muhammed SARI (2011), “Cumhuriyet Döneminde Yaşanan Kuraklık Felaketleri Üzerine Bir Değerlendirme”, Tarihin Peşinde -Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi-, S. 5, s. 141-176.

UZ, M. Ali (2011), “Konya Kuraklıkları”, Merhaba, Konya 29 Kasım.

[YAKICI], Âşık Mehmet (1933), “Konya’nın Kuraklığı Hakkında”, Babalık, 3 Eylül, s. 3.

                                          (1949), “Kuraklık Destanı”, Ekekon, 1 Temmuz, s. 3.

YAKICI, Ali (2001), “Kuraklığın Kültürel Hayattaki Yeri ve Konyalı Âşık Mehmet’in Kıtlık (Kuraklık) Üzerine Söylediği Destanlar”, Millî Folklor, Y. 13, S. 51 (Güz), s. 93-99.