Konya'da Namaz Âdeti

KONYA’DA NAMAZ ÂDETİ

Ali IŞIK

Namaz; Hintçeden (Sanskritçe) Farsçaya oradan da Türkçeye geçmiş bir kelimedir. Hintçe “namaste” (iki elin ayalarını birleştirerek verilen Hint selamı) kelimesi ateşe tapan İranlılarca “namas” (ateş önünde eğilme); İslamiyet sonrası ise “nemâz” (salat, temenna) anlamlarıyla kullanılmaya başlanmış, Farsçayı resmî dil hâline getiren Türkiye Selçuklularınca da bu kelime “salat/namaz, dua” anlamlarıyla Türkçeye mal edilmiştir. Namaz kelimesi ilerleyen zaman içerisinde Konya’da farklı bir anlam daha kazanmıştır. “Üç aylar” olarak anılan hicri takvimin recep, şaban ve ramazan ayları, Müslümanların, namaz ve oruç ibadetlerini bu aylarda daha da fazlalaştırmaları sebebiyle zaman içerisinde “namaz ayları” olarak anılmaya başlamış; bir zaman sonra da –özellikle Konyalı kadınlar arasında- recep, şaban ve ramazan ayları “namaz” kelimesiyle ifade edilir olmuştur. Bu itibarla üç ayları iki ay öncesinden takip etmeye başlayan Konyalı kadınlar bu süreci: “Cemaziyelevvel, cemaziyelahir, ilk namaz (recep), orta namaz (şaban), son namaz (ramazan)” olarak dillendirmişlerdir. Sonraları namaz kelimesine “son” sıfatını yakıştıramadıklarından olsa gerek bu terkibi kullanmayıp, üç ayların sonuncusunu özgün adıyla anagelmişlerdir.

Konya’da Şivlilik’le iç içe geçen namaz, zamanı ve yöresiyle sınırlı âdetlerdendir. Bu âdetler üç ayların/namazın başlamasıyla icra edilmeye başlansa da hazırlıkları cemaziyelevvel ayından itibaren başlar. Eski Konya’da namaza bir aydan fazla bir zaman olmasına rağmen, akşamları uzaktan uzağa duyulmaya başlayan çocukların trampet ve kaval sesleri namazın ilk habercileridir. Bu işaretle birlikte hem çarşı pazarda hem de evlerde hazırlıklar başlar. Trampet, kaval, fener, mum ve şivliliklerin yanında ramazan çeşitleri çarşıda yavaş yavaş yerini almaya başlar. Evdeki hazırlıkların başında da yufka yapımı gelir. Bu dönemde Konyalı kadınlar güzel bir dayanışma örneği sergileyerek, hem namazda “bişi” saracakları hem de ramazanda tüketecekleri yufkaları yapmaya başlarlar.

Regaip Gecesi’nin gündüzünde Konya evlerini bir bişi telâşıdır alır. Akşamdan veya sabah erkenden üretme maya ile yoğrulan hamurlardan ufak bezeler tutulur, mangal başı ocak yahut maltızların üzerine, kulplu kuşane veya saplı kara tavalar yerleştirilir, içerilerindeki şırlan (şırlağan/susam) yağı cızırdamaya başlayınca yaklaşık on beş santim çapında açılan mayalı hamurlar birer birer kızgın yağa bırakılır. Kabarıp kızaran bişiler alınarak önceden ıslatılmış yufkaların içerisine dört köşe, mektup zarfı misali, sarılır. Böylece hazırlanan bişiler kaplara istiflenerek en yakın komşudan başlayarak uzakta oturan hısım akrabaya kadar, kapı kapı, genç kızlar veya gelinler marifetiyle dağıtılır. Diğer yandan eski Konya’da bu günde pekmezli un helvası da hazırlanarak bişinin içinde yerini alırdı.

Bişinin makbul olanı recep ayının ilk perşembesinde, yani Regaip Kandili gündüzünde dağıtılanıdır. Konyalı kadınların bu hassasiyetinden bir de Konya atasözü doğmuştur:

“Namaz geçtikten sonra şırlan yağını başına dök/çal.”

Konyalılar, bu atasözünü zamanında yapılmayan geciktirilmiş işler için hâlâ kullanmaktadır.

Namaz, Konyalılar nazarında üçüncü bir dinî bayram gibidir. Üç aylara/namaza özel bir önem veren Konyalılar, tıpkı bayram ziyaretleri gibi namaz ziyaretleri yaparlar. Çoluk çocuğunu alıp gerek ebeveynlerini gerekse akrabadan büyüklerini ziyaret eden Konyalılar: “Namazın mübarek olsun” temennisiyle büyüklerinin namazlarını tebrik ederler. Eski Konya’da, büyük-küçük bütün Konyalılar arasındaki namaz tebrikleşmeleri neredeyse bütün ilk namaz (recep) boyunca devam ederdi.

KAYNAKÇA:

[BAŞTAK], Naci Fikret (1936), “-Konya Şehrine Mahsus Eski Âdetlerden- Namaz ve Şivlilik”, Konya, S. 1 (Eylül), s. 51-54.

ATAMAN, Mustafa (1960), “Şivlilik”, TFA, c. VI, sy. 127 (Şubat), s. 2089-2090.

MİM. A. (1960), “Namaz-Şivlilik”, Yeni Meram, (1 Ocak), s. 2.

SAKAOĞLU, Saim (2000a), “Şivlilik Geliyor”, Çaybaşı Yazıları, Konya, s. 83-85.

                                 (2000b), “Şivlilik”, Çaybaşı Yazıları, Konya, s. 86-89.

IŞIK, Ali (2000), “Konya’da Namaz ve Şivlilik Âdetleri”, Yeni İpek Yolu Konya Kitabı III, s. 18-22.

ÇAĞBAYIR, Yaşar (2007), Ötüken Türkçe Sözlük, İstanbul, c. IV, s. 3486.

http://www.nisanyansozluk.com/?k=namaz, 28.04.2013/11.30; http://tr.wikipedia.org/wiki/Namaz, 28.04.2013/11.55.