BELGELERLE KONYA HAMİDİYE SANAYİ MEKTEBİ MAARİF DEĞİRMENİ
Ali IŞIK
Giriş
Tam adıyla Konya Hamidiye Sanayi Mektebi, ünlü Konya valilerinden Avlonyalı Mehmet Ferit Paşa (1851-1914)’nın girişimleriyle vücuda getirilmiştir. Halktan toplanan 18 bin kuruş yardımla 1899 yazında okulun inşaatına başlanılmış, 1901 Eylül’ünde de okul eğitim-öğretime açılmıştır (Sarıçelik 2009: 212). Okul, istisnasız Müslim ve gayrimüslim Osmanlı vatandaşı öksüz, yetim ve kimsesiz çocuklarının tahsil ve terbiyeleri ile bilgi ve sanat öğrenerek fakirlik, ihtiyaç ve cehalet felaketinden kurtarılmaları amacıyla kurulmuştur (Karataşer 2017: 134). 1901 yılında üç yıl süreli bir kurum olarak eğitim-öğretime başlayan okulda, öğretimin esasını meslek dersleri oluşturmakla birlikte ders programlarında rüştiyenin üzerinde nazari dersler de yer almaktaydı. Açıldığı dönemde okulda sanat şubeleri olarak Demircilik, Tesviyecilik ve Marangozluk birimleri bulunmaktaydı (Sarıçelik 2009: 218, 219).
Konya Sanayi Mektebi, Cumhuriyet Döneminde aynı binada 1967 yılına kadar Sanat Mektebi, Bölge Sanat Okulu ve Sanat Enstitüsü isimleriyle eğitim-öğretim vermeye devam etti. 1967-1968 Öğretim Yılı’nda şehir stadyumunun güneyinde inşa edilen yeni binasına taşındı. Eski bina Karatay Lisesinin kullanımına verildi. Karatay Lisesi binada 1977 yılına kadar eğitim-öğretim verdi. İki yıl kadar boş kalan bina 30 Mart 1979 tarihinde çıkan yangında büyük hasar gördü. Daha sonra restore edilen bina bir ara İl Genel Meclisi (Sarıçelik 2009: 225), günümüzde de Konya BB Zabıta Daire Başkanlığı binası olarak hizmet vermeyi sürdürmektedir.
Maarif Değirmeni
Konya Sanayi Mektebi açıldığı sırada tahsis edilmiş bir geliri bulunmamaktaydı. 1901 yılı yazında inşası tamamlanan okul binasında düzenlenen halı-kilim sergisinden elde edilen gelirle ve halktan toplanan yardımlarla okulun masrafları karşılanmaya çalışılmıştı. Ayrıca Vilayet Umumi Meclisinin öğrenci sayısını artırma kararına bağlı olarak mülhakat belediyelerinin gelirlerinden %5 oranında kesintiye gidilerek bu kaynak da okula aktarılmıştır.
Okul yararına 1902 yılında 100 bin kuruşluk bir piyango tertip edilmiş, piyango hasılatından kalan paralar ve “muhtar intihabatı [seçimleri] varakası” bedellerinden sağlanan gelir ile okul atölyelerinin siparişlerinden kazandıkları kârlar okulun gelirlerini oluşturmuştur (Sarıçelik 2009: 214). Sanayi Mektebine gelir sağlamak için bu geçici tedbirlerle kalınmamış, okula sürekli bir gelir sağlamak amacıyla bir de “dakîk [un] fabrikası” inşa ettirilmiştir. Osmanlı arşivi belgelerinde önceleri “dakîk fabrikası ve Deliklitaş Un Fabrikası” adlarıyla anılıp daha sonra Konya’da “Maarif Değirmeni” olarak tanınan değirmenin kuruluş sürecini Osmanlı arşivi belgelerinden takip edelim.
11 Ekim 1903 tarihli belge: Hamidiye Sanayi Mektebi un fabrikası temelinin, Sultan Abdülhamit’in tahta çıkışının 25. yıldönümüne denk gelen R 19 Ağustos 1317/M 1 Eylül 1901 tarihinde atıldığını[1], Konya Valisi Mehmet Tevfik Bey’in [Biren: 1867-1956] konuyla ilgili olarak Mabeyn-i Hümayun Başkitabetine yazdığı bu yazıdan öğreniyoruz. Aslında değirmen inşaatının tamamlanabilmesi için Dersaadet’in yardımını dilemek amacıyla kaleme alınan bu yazıda Vali Mehmet Tevfik Bey özetle şu hususlardan söz etmektedir (Belge Nu. 1):
Değirmenin inşaatı devam ederken bir yandan da değirmen için gerekli araç-gereç Avrupa’ya sipariş edilmiştir. Değirmenin dere kenarında inşa edilmesi sebebiyle temellerine tahminlerin üstünde masraf yapılması, değirmenin toplanan yardımlarla tamamlanma imkânını ortadan kaldırmıştır. Gelinen noktada toplanan yardım paraları tamamen bittiği gibi yardımseverlerden yeniden yardım toplamaya da uygun ortam yoktur. Bu durumda inşaatın tamamlanmadan kışın etkilerine bırakılması harcanan paraların boşa gitmesine sebep olacağından yüce sultan hazretlerinin cömertliğine müracaat etmekten başka çare kalmamıştır. Bu talep üzerine 30 Ağustos 1902 tarihinde, eğitim yardımları hissesinden vilayet eğitim kurumları karşılığı olmak üzere Osmanlı Bankasında nemalandırılmakta olan ve iki bin beş yüz lirayı aşan mevcut paradan altı yüz lirası değirmene verilmiştir. Ne yazık ki inşaatın tamamlanmasına bu para da yetmeyince yine Dersaadet’in kapısını çalmaktan başka çare kalmamıştır (BOA, Y..PRK.UM.. / 67-12-4, H 19.07.1321).
25 Kasım 1903 tarihli belge: Gümrük Dairesinin bu tezkeresi, Konya Hamidiye Sanat Mektebi un fabrikası için İsviçre’den getirtilen araç ve gereçten gümrük resmi alınmamasına dairdir. Bu belgeden un fabrikası araç gerecinin Zürih’teki A. Millo Fabrikasına sipariş verildiği de öğrenilmektedir (BOA, İ..RSM. / 19-30, H 6.03.1322) (Belge Nu. 2).
O günkü sanayimiz adına oldukça ibretamiz gördüğümüz için ithal edilen araç-gerecin listesine de burada yer vermek istiyoruz:
Hû
Hamidiye Sanayi Mektebine karşılık olmak üzere Konya’da Deliklitaş adlı mevkide inşa edilen değirmen için İsviçre’nin Zürih beldesinde “A. Millo” Fabrikasına sipariş olunan makine ve araç ve gereçleri belirten defterdir:
Adet
1 Türbin tabir olunan su çarkı
1 Boru
7 Muhtelif mil
14 Muhtelif seler yatağı [rulman]
37 Makara
1 Krapodin [Olukları tıkayabilecek ve suyun akmasını engelleyebilecek dalları, yaprakları ve diğer kalıntıları tutma aracı.]
1 Seler yatağı ve krapodin
5 Dişli
3 Değirmen taşı demiri
3 Destek
3 Bovatar [kılavuz yatakları]
3 Anil
9 Değirmen taşı gönyesi
3 Değirmen taşı
603 Muhtelif vida
1 Menfes [aspiratör]
1 Kalbur makinesi
1 Tefrik makinesi
1 Buğday temizlemeğe mahsus oreka
1 Yıkama ve kurutma makinesi
1 İrmik temizleme makinesi
Muhtelif ebatta kayışlar
1 Mil karşılığı
3 Bağlantı kayışları
200 Kova
1 Vinç
1 Vidalı palye [yatak]
2 El arabası
18 Çekiç
2 Çekiç sapı
1 Bileği taşı
1 Kavsala [kösele] taşı
3 Kıl süpürge
1 El fırçası
2 Taş fırçası
2 Delik zımba
2 Kayışları kaldırmak için [kayış asansörü]
1 İngiliz anahtarı
40 Çuval çengeli
1 Su terazisi
500 Kayış çengeli
2 Kilo
14,5 Arşın elek kumaşı (Belge Nu. 3)
25 Şubat 1904 tarihli belge: Konya Valiliğinden Sadrazamlığa gönderilen bu yazıda tıpkı gümrük vergisi gibi yukarıda adı geçen şirketin istediği 30 lira ambar kirasının da aranılmamasına dairdir (Belge Nu. 4).
2 Mart 1904 tarihli belge: Sadrazamlıktan Ticaret ve Bayındırlık Bakanlığına yazılan bu yazı Konya Valiliğinden Sadrazamlığa çekilen 25 Şubat 1904 tarihli telgraf üzerine kaleme alınmıştır. Değirmenin Avrupa’dan getirilen araç-gereci gümrük vergisinden muaf olmasına rağmen Galata Haydarpaşa Rıhtım Şirketi 30 lira ambar kirası/vergisi istemektedir. Sadrazamlık mezkûr bakanlığa yazdığı bu yazıda bu paranın da aranılmamasını bildirmektedir (BOA, BEO / 2285-171305-4, H 15.12.1322) (Belge Nu. 5).
28 Mart 1904 tarihli belge: Ticaret ve Bayındırlık Bakanlığından Sadrazamlığa gönderilen bu yazıda devlete ait eşyanın yalnız rıhtım vergisinden muaf olduğuna, ambar ve benzeri vergilerinin ödenmesi gerekeceğine dairdir (Belge Nu. 6).
29 Mart 1904 tarihli belge: Sadrazamlıktan Konya Valiliğine yazılan bu yazı, Ticaret ve Bayındırlık Bakanlığının Sadrazamlığa verdiği bilginin tekrarından ibarettir (BOA, BEO_/ 2304-172728-4, H 13.01.1322) (Belge Nu. 7).
26 Nisan 1904 tarihli belge: Sadrazamlıktan Maarif Bakanlığına yazılan bu yazı, Konya Valiliğinin Sadrazamlığa gönderdiği 16 Nisan 1904 yazıya istinaden kaleme alınmıştır. Mezkûr yazı Osmanlı Bankasında bulunan paradan bin liranın Konya Sanayi Mektebine ait un fabrikasının eksiklerinin tamamlanması için harcanması talebine dairdir (BOA, BEO / 2321-174060-4, H 12.02.1322) (Belge Nu. 8).
2 Mayıs 1904 tarihli belge: Avlonyalı Mehmet Ferit Paşa’nın imzasıyla Sadrazamlıktan padişaha sunulan bu belge de Maarif Değirmeninin ithal edilen araç gereçlerinde gümrük vergisi alınmamasıyla ilgilidir. Sadrazamlığın bu dileğine olumlu cevap ise Mabeyn Başkâtibi Tahsin Paşa’nın imzasıyla mezkûr dilekçenin altındaki notta belirtilir (BOA, İ..RSM. / 19-30, H 6.03.1322) (Belge Nu. 9).
28 Nisan 1904 tarihli belge: Yine Ferit Paşa’nın imzasıyla Maarif Bakanlığına yazılan yazıda, Konya Valiliğinin, değirmenin eksiklerinin tamamlanabilmesi için Osmanlı Bankasında bulunan paradan bin liranın tahsisi dileğinin değerlendirilmesi istenmektedir (BOA, MF.MKT. / 785-30-4, H 28.03.1322) (Belge Nu. 10).
29 Mayıs 1904 tarihli belgede genel maaşların ödenmeye başlanılması gerekçe gösterilerek Konya Valiliğinin talebinin mümkün olamayacağı belirtilmektedir (BOA, İ..RSM. / 19-30, H 6.03.1322) (Belge Nu. 11)
12 Haziran 1904 tarihli belge: Eğitim Bakanlığından Sadrazamlığa yazılan bu yazıda da değirmenin eksikliklerinin tamamlanabilmesi için istenilen bin liranın, genel maaşların ödenmeye başlanması sebebiyle verilmesinin mümkün olamayacağına dairdir (BOA, İ..RSM. / 19-30, H 6.03.1322) (Belge Nu. 12-1, 2).
9 Ocak 1905 tarihli belge: Temeli, Sultan Abdülhamit’in cülusunun 25. yıl dönümde atılan değirmenin yine 28. cülus yıldönümünde (1 Eylül 1904) inşaatının tamamlanıp hizmete açıldığını bu belgeden öğreniyoruz. Güzel bir tevafukla Çayırbağı’ndan Konya’ya isale edilen tatlı su da aynı günlerde Konya mahallelerine akıtılmaya başlanmıştır (BOA, BEO / 2486 – 186445 – 0; H 13.11.1322) (Belge Nu. 13).
10 Kasım 1905 tarihli belge: Sadrazamlıktan Konya Valiliğine çekilen bu şifre telgraftan değirmenin ilk müstecirinin Tenekeci Hacı Osman adında birisi olduğu öğrenilmektedir. Sadrazamlık, bu kişiye üç yıllığına kiralanan değirmenin yıllık 350 lira olan kirasının az olduğunu, bu kişiyle yapılan anlaşmanın feshedilip yeniden ihale açıldığı takdirde yıllık olarak 500 lira verebileceklerin bulunduğu duyumlarının alındığını belirterek anılan valilikten durumun yeniden değerlendirilmesini istemektedir (BOA, BEO / 2703-202658, H 13.09.1323), (Belge Nu. 14).
9 Nisan 1906 tarihli belge: Vilayet İdare Meclisinin 1 Nisan 1906 tarihli kararının suretidir. İdare Meclisi bu toplantısını Hüseyin Çelebizade Selahaddin Efendi tarafından değirmen ihalesinin feshine dair hem Sadrazamlığa hem de valiliğe verdiği dilekçeler üzerine yapmıştır. Selahaddin Efendi dilekçesinde; değirmenin açık artırma şeklinde yapılan ihalesi için depozito akçasını ödediğini, açık artırmaya geçildiği sırada Tenekeci Osman Efendi tarafından yapılan teklif ve ısrara dayanarak üçte bir hissesi kendisine ait olmak üzere ortaklaşa kiralamayı kararlaştırdıklarını, ancak ihale sonrası Osman Efendi’nin sözünde durmadığını, şayet ihale feshedilirse değirmenin yıllığı 350 liraya kesilen kira bedeline yüz lira zam edeceğini belirtmektedir. Lakin usul ve nizama uygun yapılarak kesinleşen ihalenin feshine imkân olmamakla birlikte valilik Hacı Osman’la yaptığı görüşmelerde anılan kişinin sanayi mektebine yardım mahiyetinde 100 lirası peşin, 100 lirası da 100 gün vadeli teminat şeklinde olarak 200 lira vereceğini belirtmesi üzerine konu kapatılmıştır. Bu belgeden Maarif Değirmeni inşaat mühendisinin Mösyö Roş olduğu da öğrenilmektedir (BOA, BEO / 2703-202658, H 13.09.1323), (Belge Nu. 15).
10 Nisan 1906 tarihli belge: Konya Valiliğinden Sadrazamlığa yazılan bu yazıda İl İdare Meclisinin karar sureti özetlenmektedir (BOA, BEO / 2703-202658, H 13.09.1323), (Belge Nu. 16).
Sonuç
Maarif Değirmeninin, Konya Sanayi Mektebine sürekli gelir sağlaması amacıyla Meram’ın Deliklitaş mevkiinde Sultan Abdülhamit’in 25. yıldönümüne denk gelen 1 Eylül 1901 tarihinde temeli atılmıştır. Mühendisliğini Mösyö Roş’un üstlendiği değirmenin araç ve gereçleri İsviçre-Zürih’teki A. Milo Fabrikasından ithal edilmiştir. Değirmenin inşaatı üç yılda tamamlanarak Sultan Abdülhamit’in 28. cülus yıldönümünde (1 Eylül 1904) açılışı yapılmıştır. Değirmenin kiralanması ihalesi için İstanbul’dan da tüccarlar gelmişlerse de üç yıl olarak ilan edilen kira süresini az bularak ihaleye katılmamışlardır. Kendisine hisse vereceğini belirterek rakibi Hüseyin Çelebizade Selahaddin Efendi’yi ihaleye girmekten vazgeçiren Tenekeci Hacı Osman Efendi, yıllık 350 lira kira bedeliyle değirmenin ilk müsteciri olmuştur.
Yıllarca hizmet eden bu değirmen 1956 senesinde tüccardan Ekmekçi Zade Mehmet Efendi merhumun malı bulunduğu sırada çıkan bir yangında tamamen yanmış, 1965’ten sonra tekrar betonarme olarak inşa ettirilmiştir. Değirmen binası günümüzde yem fabrikası olarak hizmet vermektedir (Ulutürk 2011: 455).
KAYNAKÇA:
ES, Selçuk (1971), “Büyük Konya Ansiklopedisi”, Yeni Konya, 18 Kasım, s. 3. (Ayrıca bk. Koyunoğlu Müze ve Kütüphanesi, Envanter Nu. 3512, C 6).
FIRAT, Nurcan İnci (2005), “Konya’daki Eski Sanayi Mektebi”, Vakıflar Dergisi, S 29, Ankara, s. 345-371.
KARATAŞER, Büşra (2017), “Konya Hamidiye Sanayi Mektebi (1901-1906)”, Kırklareli Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, C 6, S 1, Kırklareli, s. 121-138.
KARPUZ, Haşim (Haz.) (1998), Fotoğraflarla Geçmişte Konya, İstanbul: Konya BB Yay. (4. bs.), s. 153.
KONYALI, İbrahim Hakkı (1964), Âbideleri ve Kitabeleri ile Konya Tarihi, Konya: Yeni Kitap Basımevi.
ÖNDER, Mehmet (1952), Konya Maarifi Tarihi, Konya: Ülkü Basımevi, s. 65-66.
SARIÇELİK, Kerim (2009), “Osmanlı Devri Konya’sında Modern Eğitim-Öğretim (1869-1919)”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı Yakınçağ Tarihi Bilim Dalı, (Doktora Tezi), Konya.
SEMİZ, Yaşar-Recai KUŞ (2002), “Konya Sanayi Mektebi”, KTO Yeni İpek Yolu Dergisi Özel Sayısı Konya Kitabı V, (Ed. Yusuf Küçükdağ), Konya, s. 103-142.
SORUÇ, Nurullah (2016), “Konya Sanayi Mektebi”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı Yakınçağ Tarihi Bilim Dalı, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya.
ULUTÜRK, Muammer (2011), “Meram’da Tarihî Su Değirmenleri”, Türklük Bilimi Araştırmaları (TÜBAR), Yıl: 16, S 29 (Bahar), s. 447-460.
[1] Değirmenin yeri Meram’da Kadı Yokuşu denilen Dereköyü Aşağı Mahalle girişinin köye nazaran doğu, yokuşa nazaran batı ucunda, Deliklitaş mevkiidir (Es 1971: 3).
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder