Geçmişten Günümüze Konya'da Hacı Uğurlama ve İndirme

GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE KONYA’DA HACI UĞURLAMA VE İNDİRME

Ali IŞIK

Arapçada “gitmek, yönelmek; ziyaret etmek” anlamlarına gelen hac kelimesi, fıkıh terimi olarak imkânı olan her Müslümanın belirlenmiş zaman içinde Kâbe’yi, Arafat, Müzdelife ve Mina’yı ziyaret etmek ve belli bazı dinî görevleri yerine getirmek suretiyle yaptığı ibadeti ifade eder. Bu ibadeti yerine getirenlere de hacı denir (Harman 1996: 382). Esasen zenginlerin yükümlü olduğu bu ibadeti, zengin-fakir bütün Konyalılar yerine getirmeye can atarlar. Zira hac; Konyalıların evlenme, ev bark ve çocuk sahibi olma, çocuklarını evlendirme gibi mürüvvetleri arasındadır. Yol ve ulaşım şartlarının çetin olduğu eski devirlerde bu mürüvveti sadece Konyalı erkekler görürken, 1980’lerden itibaren yol ve yolculuk şartlarının iyileşmesiyle kadınlar da yaşamaya başlamışlardır.

Hacı sıfatı, Konya’da itibarı kadar sorumluluğu da büyük olan bir unvandır. Bundan dolayı Konyalı hacı adayları bu kutsal yolculuğa kendilerini manevi olarak da hazırlarlar. Manevi hafiflemenin ilk adımı da üzerindeki kul haklarından kurtulmak, küslükleri sonlandırmaktır. Bunun için bütün eş dost ve akrabalara helallik dileme ve allahaısmarladık ziyaretleri yapılır. Bu ziyaretlerin haricinde her karşılaşılan tanıdığa hacca gidileceği duyurularak helallik ve dua talebinde bulunulur. Müstakbel hacının bu ricasını samimiyetle yerine getiren muhatabı da ona Hz. Peygamber’e iletilecek selamını emanet eder. Hac sürecinin bu safhasında müstakbel hacıların bütün yakınları da onları evlerine yemeğe davet ederler. Bu yemek davetleri Konya’da “hacı daveti” olarak adlandırılır.

Hacı adayları bu veda ziyaretleri ve davetlerden fırsat buldukça hac sonrası ziyaretçilerine verilecek hediyenin temini telaşına düşerler. Eskiden hacı hediyeleri kutsal topraklardan getirilirken, günümüzde zemzem ve hurma başta olmak üzere bütün hediye çeşitleri hac yolculuğunun bu safhasında Konya’dan temin edilmektedir. Konya’da hacı adayları bu hediyeleşme hususuna oldukça önem verirler. Hatta hac bütçesi yerinde olanların hediye masrafı hac bedelini kat be kat geçer. Çoğu hacı adayının, hediye hususunda mahcup düşmemek için liste tuttuğu dahi olur. Hediye getirenler ve hediyelerinin nevi bu listeye yazılır ki hac sonrası getirilen hediyeden aşağı kalmayacak mukabil bir hediye takdim edilsin.

Hac öncesi sürecinin son âdeti hacı uğurlamadır. Konya’da hacı uğurlamaya birinci derece yakınların yanı sıra çoğu akraba ve komşular da katılırlar. Hac yolculuğunun sadece karayolu ile yapıldığı yıllarda hacı uğurlamaları Mevlâna Dergâhı ile Üçler Mezarlığı arasındaki Aslanlı Kışla Caddesi’nde yapılmaktayken, günümüzde bu yolculuğun sadece havayolu ile yapılmasından dolayı, Konya Hava Limanında; başka vilayetlerden uçacaklar için yolculuğun ilk merhalesi karayoluyla olduğundan, büyük pazar yerlerinde ve Mevlâna Kültür Merkezi Otoparkında yapılmaktadır. Hac yolculuğu buralarda yapılan toplu dua sonrası başlar.

Bu süreç Osmanlı Döneminde ise oldukça farklıdır. Merhum araştırmacı İbrahim Aczi Kendi (1882-1965), Âşık Şem’î (1783-1839)’nin hayatını anlatırken onun hac yolculuğundan da söz eder.

1242/1827 senesinde Konya’daki on bir hacı adayından biri de Âşık Şem’î’dir. Bu hacı adayları birleşerek ilk önce kervan meselesini hallederler. Bundan sonra memleketin âdetince hacı dua ve ziyafetleri başladı. Şem’î, zamanın kâmil uleması ve Mevlevi ileri gelenleriyle Çelebileri ziyaret edip onların hayır dualarını aldı (Kendi 11 Temmuz 1951: 3/70).

Âşık Şem’î diğer refikleriyle sıkı söz birliği ederek sefere hareket günlerinde softaların icat ettikleri birtakım yersiz gösterilere izin vermedi (Bir yıl önceki hacı uğurlama törenlerinde softalar, yersiz ve riyakârane gösterilerle hacılara biniş[1] giydirmiş, omuzlarına ipekli şallar asmış, başlarına abani denilen büyük sarıklar sardırmış, binit hayvanlarının bulunduğu menzil yerine kadar yolda müteaddit yerlerde hacıları durdurarak birtakım yersiz ayinler yapmışlardı). (Kendi 18 Haziran 1951: 3/60).

1242/1827 yılı Şabanının [Mart başları] ilk hafta perşembe günü Konya hac kervanı Musalla Meydanı’nda hazırlandı. O devirde araba vesaire olmadığından hususi menzilhanelerde[2] iyi hayvanlar beslenir bunların semer ve palanları gayet süslü ve itinalı temiz tarzda olurdu.

Yük ve yolcu nispetine göre yirmi otuz at ve katır gayet süslü takımlarla donanır, müteaddit çıngıraklarla süslenerek katar hâlinde yola çıkarlardı. Konya’da bu şekilde iki menzilhane vardı. Birisi şimdiki Hilal Kahvesi’nin olduğu saha, ikincisi şimdiki Kebapçılar Çarşısı’nda idi[3].

İşte bu şekilde hazırlanan kervana binmek için büyük bir kalabalık arasında hacılar, Mevlâna Dergâhı önünde yapılan duadan sonra hafızların Kâbe ilahileri arasında Musalla’ya kadar geldi. Orada hacılar uğurlayıcılarla kucaklaşarak yollarına devam ettiler (Kendi 12 Temmuz 1951: 3/71).

Hacılarını uğurlayan aile fertleri hacı dürüsü düzmeye başlar. Dürüler iç dış giysilerle, takke, baş ve namaz örtüleriyle el havlularından oluşur. Dürü bohçası hazır edildikten sonra hacıların gelme günlerine yakın evleri temizlenir, yemekler hazırlanır.

Haccın karayoluyla yapıldığı dönemde hacıların aile fertlerinden bir grup, bir veya birkaç araba ile hacı karşılamaya çıkarlardı. O dönemde en yakın hacı karşılama yeri Mevlâna Dergâhı civarıdır. Bazen karşılama Adana yöresinde, hatta sınır bölgesinde dahi yapılırdı. Günümüzde ise hacılar çoğunlukla hava alanında karşılanmaktadır. Bayraklarla süslü hacı karşılama araçlarından birine alınan hacılar irili ufaklı konvoylar hâlinde hacının indirileceği eve doğru yola çıkarlar. Konya’da hacıların evlerine indirilmesi hoş görülmez. Bunun için hacıların birinci derece yakınlarından biri onları indirmeyi üstlenir. Hacılar indikleri evde hasretliklerini giderdikten sonra vakit müsaitse kısa bir dinlenmeye çekilirler. İstirahat sonrası banyo yapan hacılar indirme evinde hazırlanan dürüdeki giysileri giyinip ekseri akrabalarla birlikte yemeğe otururlar. Eskiden hacı, vakit namazına yakın mahallesine dâhil olmuşsa doğruca mahalle camiine gidilir; burada kılınan namaz sonrası tekbirler eşliğinde indirme evine gelirlerdi.

Hacı indirildikten sonra bazen birkaç hafta sürebilen hacı ziyaretleri başlar. Hacı ziyaretlerinde misafirlere özel takımlarında zemzem, hurma ve kokudan sonra tespih, takke, yüzük ikram edilir. Bu ziyaretlerde misafirlere yakınlık, samimiyet ve hacıları uğurlama ziyaretine gelirken getirdikleri hediyelerin derecelerine göre önceden hazırlanmış hediye paketleri de takdim edilir. Bu özel hediyeler battaniye, seccade, çeşitli kumaşlar, değerli tespih ve takı eşyaları ile çocuk oyuncakları gibi eşyalardan oluşur.

Hâli vakti yerinde olan hacıyı indiren yakını yahut hacının kendisi, birkaç gün sonra bütün çevresini hacı pilavına buyur eder. Hacı pilavları sofra düzeniyle, menüsüyle ve menünün sofraya getiriliş sırasıyla düğün pilavlarının küçük çaplı bir örneğidir. Hacı pilavlarının bazen bir sünnet düğünüyle birleştirildiği de olur.

Osmanlı Dönemindeki hacı karşılama ve indirme âdetlerini yine İbrahim Aczi Kendi’nin mezkûr yazı dizisinden öğreniyoruz.[4]

1243/1827 yılında salimen Hicaz’dan dönen Şem’î, daha feragatkâr bir hâlde eşine dostuna kavuştu. Konya’nın o vakitki âdetine göre Hicaz’dan dönen hacılar akraba veya yakın dostlarından birinin evine iner, orada üç gün misafir kalır. Bu meyanda hacı evinde pilav ziyafeti olarak kazanlar kurulur, yüzlerce davetliler hacı evine toplanır.

Mevsim yaz ise evin bahçe veya avlusunda sofralar kurulur, eğer hava müsait değilse yakın komşu evlerine sofralar tertip edilir. Okul hocalarına da çocuklarla birlik gelmesi için davetçiler gider, o günde okul hocası bütün çocukları gayri muntazam bir yürüyüşle peşine takar, yetişmiş kalfalar yüksek sesle Hicaz ilahileri okur (Kendi 22 Temmuz 1951: 3/76).

Aralıklarla hocanın işaretiyle çocuklar hep bir ağızdan âmin, diye bağrışırlar. Bu şekilde hocanın misafir olduğu eve varılır.

Orada bekleyen birçok hacı, hoca simalar ilahi sesleri üzerine evin önüne çıkarak hırvani[5] ve omuzu şallı hacı da beraber ön safta bir alay ile hacının hanesine gelinir.

Hacı henüz efrad-ı ailesine gösterilmeden ayrı bir odada birkaç hoca vasıtasıyla yeniden nikâh tazelenir. Daha sonra hacı harem tarafına geçerek ayakta çoluk çocuğunu görür, misafirlerin yanına gelerek artık pilavlar, helvalar yenir ve halk dağılırdı. Bundan sonra Şem’î bir hafta süreyle hususi ziyaretçilerini zemzem ve hurmalarla ağırladı (Kendi 23 Temmuz 1951: 3/77).

Merhum eğitimci yazar İsmail Zühtü (1892-1928), hacı karşılamalarında görev alan mektep talebelerini oldukça canlı tasvir etmiştir.

Telgraf haberi gelir gelmez artık aile bütün mahalleye ilan-ı şadümani eder [sevincini duyurur]. Daha gittiği zaman taşları ayıklanmış batmanlarla pirinç, kellelerle şeker ortaya dökülür. Aşçılarla sevinç içinde pazarlıklar ve mukaveleler yapılır. Aşçı gövdelerle et, çömleklerle tereyağıyla mutfağa girer ve işe başlar. Bir taraftan zevcesi en yeni -var ise- gelinlik elbisesini giyer, ellerini kınalar. Saçlarına altın ve gerdanına beşibirlik dedikleri beş yüz kuruşluk altınları asar ve kemal-i vakar [tam bir ağırbaşlılık] ve eda ile kabarmış hindi gibi evin içinde salınarak gezinir. Zevce bu zaman zevci ile kavuşmaktan ve onu görmekten başka bir şey düşünmez. Evin içi karmakarışık bir hâlde, giren çıkanı, vuran çalanı bilinmez. Artık herkese -hacının getireceği hediyelerden nasibdar olmak üzere ev sahibine görünmek için- yarı sahte bir telaş ve heyecan eseri görünür. Diğer taraftan da hacıyı gidip karşılamak üzere birkaç mektebe haberler isal ederler [ulaştırırlar]. Şayet hacı o kadar zengin değil ise yalnız bir mektebin bulunması da kâfi gelir. Mektebe bu haber gelir gelmez kız, oğlan karışık birkaç yüz çocuğun vığıltısı ve kokmuş nefesleri arasında uyuşup kalmış olan hocanın nuru sönmüş gözleri bir ihtiras-ı şedit [şiddetli tutku] ile şimşek gibi parlar. Elinde iki gün evvel kavaktan kesilmiş yeni ve taze değnek olduğu hâlde erkekli, dişili talebesine şu emri verir:

- Yarın hacı karşılamaya gideceğiz, kaşıklarınızı belinize sokun da sabahtan erkenden, gün doğmadan, gelin.

Bunu işiten talebe arasında bir çığlıktır kopar. Herkes sevincinden nereye basacağını bilmez azim bir gürültüyle umumiyetle torbaların asılı olduğu büyük orta direğe, arıların bala üşüştükleri gibi üşüşürler. Direkten indirilirken ipi kopan torbaların altında kalıp ezilenlerin hesabı yoktur. Hele mektep kapısından çıkarken hocayı falan dinlemezler. Birbirini iten, kaçan, yerlerde yuvarlanan, elindeki torbaları birbirinin başına vuran, daha neler neler... Talebeyi, kovar gibi mektebi boşaltan hoca mektebi kilitleyerek anahtarı beline sokar, kocaman ve ağır yemenilerini sürüye sürüye, ağır ağır evine gider. Talebeden her biri evlerine girer girmez, annelerine büyük bir müjde getirmiş gibi:

- Ana... biz yarın pilava gideceğiz. Hoca gün doğmadan gelin, dedi...

Emirlerini verirler. Sevincinden erken kalkacağım, diye yemek bile yemeden yatağa giren çocuklar da eksik olmaz. Şafak söker sökmez, bellerinde kınalı kaşıklar olduğu hâlde fesli, fessiz, kunduralı kundurasız bir alay çocuk mektebin önünde toplanırlar. İhtimal ki daha hocaları yatakta... Takriben yarım saat sonra bir elinde tespih, diğer elinde mektebin anahtarı olduğu hâlde bir şeyler okur gibi dudaklarını oynata oynata, başını öne eğerek hocanın gelmekte olduğu görülür. Bunu gören talebe, hocalarına karşı bir vaz-ı ihtiramkârânede [saygı duruşunda] bulunmak üzere boydan boya duvar dibine bir mezar taşı cemadatiyle [cansızlığıyla] diziliverirler (Selam almak bilmezler, eskiden talebeler selam alamazlardı).

Hacıyı istikbale [karşılamaya] birkaç mektep gidecekse merkez-i içtimada [toplantı merkezinde] biraz beklerler, değilse ikişer ikişer dizilerek önde hoca olmak şartıyla “kalfa” tabir olunan ve yaşı diğerlerine nispeten biraz ilerde olan birkaç erkek talebenin kumandası altında ağır ağır hareket olunur. Şehirden çeyrek veya yarım saat uzaklaşıldıktan sonra ahenk-i mahsus [özel ahenk] ile ilahiler okunmaya ve başlarında kalfaların mendillerle verecekleri işaret üzerine talebe de arkada yüksek perdeden ve inceli kalınlı seslerle “âmin” demeye başlarlar. İlahi, kalfalar tarafından atideki vecih üzere [aşağıdaki biçimde] okunur:

- Kadir Mevla’m nasip etse varsam ağlayı ağlayı.

Çocuklar tarafından yekahenk olarak [aynı ahenkle] “âmin” sedaları.

- Yedi kere tavaf etsem görsem ağlayı ağlayı.

Kemafissabık [Eskisi gibi]:

- Âmin!

- Medine’de Ravza’yı görsem ağlayı ağlayı.

- Âmin!

- Eşiğine yüzüm sürsem ağlayı ağlayı.

- Âmin!

- Arafat Dağı’nın taşı akar gözlerimin yaşı.

- Âmin!

- Kâbe yeryüzünün arşı sokakları nurdan çarşı.

- Âmin!

- Arafat Dağı’na karşı dursam ağlayı ağlayı.

- Âmin!

Çocuklar güneşin kavurucu sıcağı altında, toz, duman içinde bir iki saat sonunda kavuşacakları zerdeli pilav neşesiyle ta yürekten kopan “âmin, âmin” sedalarıyla çığrışırken, hacı, başında büyük ve taze bir abani sarık, üzerinde şitari tabir ettikleri ipekli ve iki enli şal olduğu hâlde, yanında beş on sarıklı hoca ile karşıdan görünür. Bunu gören hoca, kalfalar vasıtasıyla çocuklara “suss!” emri verdirir. Talebe tamamen susmuş olduğu hâlde hacıyı bekler ve iyi görmek üzere sırayı mırayı bozuverirler. Hacı müteazzımane [büyüklük taslayarak] ağır ağır yaklaşır, nihayet vasıl olur. Dua başlar. Bu aralık kalfalar mütemadiyen talebeye karşı mendil sallar ve talebe de hiçbir saniye fasıla vermeksizin “âmin, âmin, âmin…” sedalarıyla bağrışmalarını müteakip mendil aradan kaybolur, herkes susar. Hacı önde, maiyeti arkada olmak üzere talebe ile sakitane [susmuş olarak, sessizce] hareket olunur. Kendi veya akrabasından birinin evine muvasalat olunurken [varılırken] kapı önünde beklemekte olan kadın, çoluk çocuk ellerinde keşküllerle fakirler tarafından kemal-i ihtişam [tam bir debdebe] ile istikbal olunur [karşılanır].

İçeriye girmezden evvel tekrar dua başlar. Çocuklar usul-i vecih [uygun biçim] ile fasılasız âmin, âmin sedalarıyla seslerinin çıktığı kadar bağırırlar. Dua biter, içeri girilir. Hocalar, sofralar kurulmuş odaya, talebeler de bahçeye sevk edilir. Onar ve on ikişer kişiden olmak üzere toprak veya kuru taşlar üzerinde birer daire teşkil edilerek oturtulur.

Pilav gelinceye kadar çocukların yegâne muhaveresi [konuşması] pilavın nasıl yeneceği konusunda cereyan eder: “Ben pilavı şöyle yiyeceğim!”, kimi der: “Ben böyle…” hülasa birkaç saatten beri bellerinde veya çoraplarının arasında ve tozun toprağın içinde taşıdıkları kuru kaşıkları ağızlarına sokup sokup çıkarırlar. Vaktaki karşıdan pilav tepsileri söker. Dairelerden her birinden: “Hacı emmi buraya getir; akça emmi buraya...” sedaları yükselmeye başlar.

Pilavın yüzünün yaldızından ibaret olan zerdeye düşkün olduklarından evvelen zerdeye kaşıklar daldırılır. Belki de bir kaşık almakla tükenir. İkinci bir defa nasip olmaz. Bunu bildikleri için ayrıca tepsi veya taslar içinde zerde dolaştırılır. (Güya kimin tepsisinde zerde tükenmiş ise oraya bir parça daha gelecek!) Hâlbuki aynı saatte hepsinin pilavı da zerdesizdir.

Kaşığını “âmin” sedaları arasında kaybedenler, ev sahibi tarafından bir diğeri yetiştirilmemişse, pilavı elleriyle ve ekmeksiz yemeğe aynaşakalırlar [girişiverirler]. Pilavlar yenildikten sonra (yine gözleri mutfakta olduğu hâlde) ağır ağır evlerine avdet ederler [dönerler] (İsmail Zühtü 1334/1918: 15-16).

Kaynakça:

HARMAN, Ömer Faruk (1996), “Hac”, TDV İslam Ansiklopedisi, c. XIV, s. 382-386.

IŞIK, Ali (2012), “Hacı Uğurlama ve İndirme”, Konya Ansiklopedisi, c. IV, s. 90-92.

İSMAİL ZÜHTÜ (1334/1918), “Artık Görülmemeye Başlamış Törenlerden Hacı Karşılama”, Ocak, S, 20, s. 15-16.

KENDİ, İbrahim Aczi (1951), “Âşık Şem’î Konuşuyor”, Yeni Konya, 17 Haziran-23 Temmuz (Dizi Yazı: Tefrika Nu: 59-77)

KONYALI, İbrahim Hakkı (1997), Âbideleri ve Kitabeleri ile Konya Tarihi, Ankara: Burak Matbaası (2. bs.).

ODABAŞI, A. Sefa (1999), Geçmişten Günümüze Konya Kültürü, Konya: Selçuklu Bel. Yay., s. 108.

Kaynak Kişiler:

Nail BÜLBÜL (Konya, 1938), Neriman IŞIK (Konya, 1955)

---

[1] biniş: Eskiden ulemanın cübbe üzerine giyindiği bedeni ve kolları geniş üstlük.

[2] Arapçada inilen yer, konaklamak ve konaklama yeri manasına gelen menzil kelimesi; Osmanlı Devleti’nde hareket halindeki orduların, kervanların, ulakların ve devlet görevlilerinin belirli bir mesafe kat ettikten sonra geceyi geçirmek, at değiştirmek veya dinlenmek için konakladıkları yer, bina veya han yerine kullanılan bir tabirdir (Çetin 2007: 297).

[3] Hilal Kahvesi, Hükümet Meydanı’nın hemen kuzeydoğusunda idi. Üstünde de aynı adlı oteli bulunan binanın önünden 1960’lı yıllarda Oto Nakliyat Şirketinin Ankara otobüsleri kalkardı. Aynı şirketin İzmir otobüsleri de buranın az güneyinde, Saray Çarşısı’nın hemen sırtındaki Dedeler Hanı’ndan hareket ederdi.

Kebapçılar Çarşısı, günümüze göre, Tevfikiye ve İstanbul caddeleriyle Bedesten ve Aktarlar İçi arasında idi. Bugün burası Kebapçılar Sokağı’dır. Bu durumda Kendi’nin belirttiği bu iki menzil, fonksiyonlarını yarım asır öncesine kadar korumuş olmaktadırlar.

Diğer taraftan İbrahim Hakkı Konyalı, günümüzde Meram ilçesi Şükran Mahallesi, Karakurt Sokağı’ndaki Gevraki Çeşmesi’ni anlatırken: “Civarında hacı namzetleri ve yabancı kervanlar çadırlar kurdukları için çeşmeye Çadırlı Çeşme de denilmiştir” bilgisini de ekler (Konyalı 1997: 996, 1 Nu.lı dipnot).

[4] Bu yazı dizisi yine aynı adla ve aynı yıl kitap olarak da basılmıştır.

[5] hırvanî: Düz yakalı önü ilikli bir çeşit elbise.

Sille Mezarlıkları ve Mezar Taşları

GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE SİLLE MEZARLIKLARI VE BURALARDAKİ OSMANLI DÖNEMİ MEZAR TAŞLARINDAN BAZI ÖRNEKLER

Ali IŞIK

ÖZET

Sille, tıpkı bütün tarihî Türk beldeleri gibi baştanbaşa bir mezarlıklar beldesidir. Resmî kayıtlar burada dört mezarlığın varlığına işaret etse de; saha incelemeleri Sille’nin güneyinde, batısında ve kuzeyinde ikişerden altı mezarlığa sahip olduğunu ortaya koymaktadır. Ne yazık ki, bu mezarlıklardan, hâlen defin yapılan biri haricindekiler oldukça bakımsız durumdadır. Oysa bu mezarlıkların içerisinde, Konya merkezindeki tarihî mezarlıkların sahip olduğundan çok, sanat değeri yüksek Osmanlı Dönemi başlıklı mermer mezar taşları bulunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Sille, Ak Mahalle, Subaşı, Gölbaşı, Mormi, Karataş, mezarlık, kabristan, hazire, mezar taşları, şahide başlıkları.

I. GİRİŞ

Ebedî âleme uğurlanan insanın cesedini bağrında muhafaza eden toprağa, dilimizde yaygın olarak, Arapçada “ziyaret yeri” anlamına gelen “mezar” ve yine Arapçada “gömmek” anlamına gelen “kabir” (Mutçalı 1995: 683) kelimeleri kullanılmaktadır. Günümüzde kullananların sayısı azalsa da, geçmişte, ölü gömülen topraklara Arapçada “uyuyacak yer, yatak” anlamındaki “merkad” (Mutçalı 1995: 336), “bir şeyin gömüldüğü yer” anlamındaki “makber” (Mutçalı 1995: 683) ve “gömülme yeri” anlamındaki “medfen” (Mutçalı 1995: 273) kelimeleri de kullanılmıştır. Etrafı çevrilerek ölü gömmeye tahsis edilmiş alanlara da “mezarlık” ve “kabristan” denilmektedir. Bir de Arapçada “çitle çevrili yer” anlamındaki “hazire”ler (Mutçalı 1995: 178) vardır ki; bunlar cami veya türbe etrafında, içine girilmesi pek mümkün olmayan küçük mezarlıklardır (Çağbayır 2007: II/1922).

II. SİLLE MEZARLIKLARI

A. Günümüzdeki Mevcut Mezarlıklar

Sille, Takkeli Dağ (Küçük Gevele) ile Karabuğa Dağları arasında Sille Deresi’nin açtığı vadide kurulmuş eski bir yerleşim yeridir (Tapur 2009: 16). Bağrında yaşattığı tarihî eserlerin yanı sıra, kurulduğu vadinin karşısında/güneyinde, batısında ve kuzeyindeki –neredeyse yerleşim alanına yakın bir yüzölçümüne sahip- mezarları da Sille’nin eskiliğini/tarihîliğini teyit etmektedir.

Sille’nin uydu görüntülerine göre güney ve batısında birer, kuzeyinde ise iki mezarlık görülmektedir (Uydu Fotoğrafı: 1, 2, 3). Günümüzde Konya şehir merkezindeki bütün mezarlıkların bakım ve yönetimi uhdesine verilen Konya Büyükşehir Belediyesi Mezarlıklar Şube Müdürlüğünün -Sille’nin uydu görüntülerinin esas alındığı anlaşılan- kayıtlarında da Sille’de Sille 1, 2, 3 ve 4 adlarıyla dört mezarlık bulunmaktadır. Lakin saha incelemeleri, Sille’deki mevcut mezarlıkların bu sayıdan fazla olduğunu ortaya koymaktadır. Nitekim daha eski yıllarda Sille mezarlıkları üzerine yayın yapan araştırmacılar da aynı kanaattedirler (Özönder 1998: 183; Uz 2004: 315).

Yaptığımız saha araştırması sonucu vardığımız kanaate göre Sille’nin mevcut mezarlıkları -güneyden kuzeye- şunlardır:

1. Ak Mahalle Aşağı/Yeni Mezarlık

Konya şehir merkezini Sille’ye bağlayan Sille Caddesi üzerinde, Sille’nin hemen girişinde, sağda/güneyde, Karataş Sokağı’nın üzerinden geçtiği köprünün de karşı tarafındadır. Sınırları içinde yer aldığı mahallenin ismiyle anılsa da; Silleliler tarafından “Aşağı Mezarlık” olarak bilinmektedir. Burası günümüzde Sille’nin tek defin yapılan mezarlığıdır. Bu itibarla Sille mezarlıklarının en bakımlısı olan mezarlığın, girişinin hemen solunda bir bekçi kulübesi bulunmaktadır (Fotoğraf: 1).[1] Mezarlıklar Şube Müdürlüğü tarafından 108 ila 112 arasında numaralandırılmış beş adaya ayrılmış mezarlıkta düzenli bir yol ağı, ağaçlandırma ve çiçeklendirme mevcuttur (Fotoğraf: 3). Ağırlıklı olarak Cumhuriyet Dönemi mezarlarının yer aldığı bu bölümün, girişinin hemen sağ tarafı Silleliler tarafından “Garipler Mezarlığı” olarak anılmaktadır. Sille’deki askerî depoda görev yaparken vefat eden askerler buraya defnedildikleri için burası, dönemin tanığı Sillelilerce bu adla anılır olmuştur.

Mezarlığın güneyinde, en üst tarafında, etrafı muntazam ve yüksek taş duvarla çevrilip ağaçlandırılması yapılmış bir de aile mezarlığı bulunmaktadır. Zamanında Sille Belediyesinin hukuk müşavirliğini yapan Av. Ertuğrul Onur, belediyeden alacaklarına mukabil burayı alarak aile mezarlığı hâline getirmiştir.

Mezarlığın güneyinden batısına doğru uzanan bir koyak burayı Eski Mezarlık’tan ayırmaktadır. Bu bölgede her iki mezarın da moloz taştan kuru kayma ihata duvarları harap bir hâldedir. Mezarlığın yol kenarındaki sınırını teşkil eden ihata duvarlarının yenileme ve sağlamlaştırma çalışmaları hâlen sürmektedir.

2. Ak Mahalle Eski Mezarlık

Yeni Mezarlık’ın batı tarafındaki yamaç boyunca kayalık bölgeye kadar uzanan geniş bir alandır. Çetin bir arazi yapısı olan mezarlıkta ağırlıklı olarak Osmanlı Dönemi mezarları yer almaktadır (Fotoğraf: 4). Yeni bölümünkinden biraz yukarıda ve birbirine yakın kontrolsüz iki girişi olan bu mezarlık (Fotoğraf: 5), Mezarlıklar Şube Müdürlüğünce 101 ila 107 arası numaralarla 7 adaya ayrılmışsa da bu adalar arasında düzenlenmiş bir yol ağı mevcut değildir (Harita: 1). Arazi şartları sebebiyle çoğu mezarlara güçlükle ulaşılabilmektedir.

Mezarlığın girişlerine ve yola yakın kesiminde yeni definler görülmektedir. Diğer yandan mezarlıkta bazı Osmanlı Dönemi mezarlarının taşları da yenilendiğinden ilk bakışta bunlar da yeni definmiş gibi algılanmaktadır.

Kaynaklara göre Sille’nin yetiştirdiği birçok önemli şahsiyet burada medfundur. Babası Üsküp kadılarından Osman Hâkî Dede (ö. 1836), Silleli Hacı Şaban Efendi (ö. 1944), Silleli Müderris Osman Efendi (ö. 1934), ulemadan Hacı Hafız Efendi’nin oğlu müderris ve hattat Musa Efendi (ö. 1935), Hacı İsmail Nazîfî (ö. 1887), oğlu Büyük Hoca Mustafa Efendi (ö. 1928) (Uz 2004: 316) ile Silleli halk şairleri Figânî (ö. 1928), Feşânî (ö. 1320) ve Merdânî (ö. 1296) (Akça 1940: 75, 101, 181) bunlardan bazılarıdır.

Mezarlıkta ilk bakışta mermer mezar taşları pek fark edilmezse de; Sille’nin, Osmanlı Dönemine ait sanat değeri yüksek mermer mezar taşlarının kahir ekseriyeti bu mezarlıkta yer almaktadır. On yıldır ara ara ziyaret ettiğimiz bu taşların, her ziyaretimizde kimilerinin kırıldığını, kimilerinin de yosunlarla kaplandığını görmek bizi fazlasıyla üzmektedir. Behemehâl bu mezarlara mezarın sahibini gösteren plaketler bırakarak şahidelerini koruma altına almak gerekmektedir.

Buradaki Osmanlı Dönemi mezar taşlarının en eski tarihlileri H 1200’lerin ilk çeyreğine, diğer bir ifadeyle XIX. yüzyıl başlarına aittir.

Mezarlıklar Şube Müdürlüğü tarafından Aşağı/Yeni Mezarlık ile Büyük/Eski Mezarlık “Sille-1 Mezarlığı” adı altında birleştirilmiştir. Her iki mezarlığın müşterek sınırlarının uzunluğu 1.397 metre, alanı ise 66.642 m²dir (Harita: 1).

3. Subaşı (Gölbaşı) Mezarlığı

Sınırları içerisinde bulunduğu mahalleden dolayı Subaşı, güneybatı tarafındaki eski Gölevi Göleti[2] sebebiyle de Gölbaşı Mezarlığı olarak anılan mezarlık, Aya Eleni Kilisesi’nin kuzeybatı taraflarından itibaren eski Tatköy yoluna kadar uzanmaktadır (Fotoğraf: 6). Mezarlığın, moloz taştan kuru kayma ihata duvarları gibi içerisi de oldukça bakımsızdır. Ak Mahalle mezarlıklarıyla yanı başındaki Mormi Mezarlığı’na göre arazi şartları defne oldukça müsait olan mezarlık, defne kapalıdır. Girişi; Baraj Caddesi üzerinde, bu caddenin Hükümet Caddesi ile kesiştiği noktanın az yukarısındadır. Bu giriş, eski Tatköy yolunun da başlangıcıdır. Kuzey komşusu olan Mormi Mezarlığı’na da buradan girilmektedir (Fotoğraf: 7, 8).

Mezarlıkta mermer mezar taşlarının güzel örnekleri mevcutsa da bunların mevcudu Akmahalle Büyük/Eski Mezarlık’a kıyasla oldukça azdır. Buradaki mezarlarda çoğunlukla kullanılan taş Sille’nin kendi taşıdır. Gerek mermer, gerekse Sille taşından şahidelerde rastladığımız en erken tarih H 1100’ün ortalarıdır (XVIII. yüzyılın ilk yarısı).

Osmanlı Döneminde Sille’de kendi adıyla anılan bir tekkesi olan Şeyh Ali Halvetî (ö. 1147/1735)’nin kabri mezarlığın giriş kısmına yakın bir yerde bulunmaktadır (zaviyesi için bk. Sarıköse 2008: 187). Hemen yanı başında oğlu ile birlikte yatan Ali Halvetî’nin mezar taşı, ilk defa tespit ettiğimiz on yıl kadar öncesine göre, okunmasını güçleştirecek kadar yosunlanmıştır (Fotoğraf: 9).

4. Mormi Mezarlığı (Yukarı Mezarlık)

Sille’nin batısında, Baraj Caddesi’nin sol tarafında, Mormi Camii’nin tam karşısına düşen tepe yamacındaki Şapel’in yukarısına doğru, batısı ile kuzey taraflarında oluşan mezarlık, mezkûr tepenin zirvesine, oradan da kuzey yamaçlarına kadar uzanmaktadır. Baraj Caddesi boyunca uzanan ihata duvarları yenilenmiş; duvarları derzlenip üzeri beton saçakla kaplanmıştır. Batısında, en tepe noktasındaki ihata duvarları, herhalde Şapel’in restorasyonu sırasında yıkılmış; şapel hizasından itibaren aşağı girişe doğru taştan bir yürüyüş yolu oluşturulmuştur (Fotoğraf: 6, 7). Mezarlığın girişi yeniden yapılıp, derzlenerek üstü betonlanmıştır. Define kapalı olan mezarlık oldukça bakımsızdır.

Baraj istikametinde gittikçe yükselen tepenin zirvesi ile Baraj Caddesi’ne bakan dik yamaçta mezarlar daha yoğundur. Mezarlıkta ilk bakışta Osmanlı Dönemine ait mezar taşları hâkimse de; Cumhuriyetin ilk yıllarına ait mezar taşları da görülmektedir. Oldukça yıpranmış birkaç mermer mezar taşının görüldüğü mezarlıkta ağırlıklı olarak Sille taşı kullanılmıştır (Fotoğraf: 10, 11).

Mezarlıklar Şube Müdürlüğü kayıtlarına göre 101 ve 102 numaralı birer adadan oluşan Subaşı ve Mormi mezarlıklarının müşterek çevresi 627 metre, alanı da 22.687 m²dir (Harita: 2).

5. Karataş Mezarlığı 1

Mezarlıklar Şube Müdürlüğünün adlandırmasıyla “Sille 3 Mezarlığı”, eski Karataş Mahallesi’nin kuzeyindeki bir yayla üzerinde, Karataş Mahallesi’ni Baraj Caddesi’ne bağlayan yolun sol tarafındadır. Mezarlığı çevreleyen duvarlar yenilenip, beton saçak altına alınmıştır. Mezarlıklar Şube Müdürlüğünün kayıtlarına göre mezarlığın çevresi 345 m, alanı 7.580 m²dir (Harita: 3). Defin yapılmayan mezarlıkta bütün şahideler Sille taşından, tarihleri de H 1300’lerle M 1950’lerdir (XIX. yüzyıl sonu ila XX. yüzyılın ilk yarısı). Mezarlığın giriş kısmına yakın bir kesimde dikkat çeken Marmara mermerinden iki günümüz mezarı, eski iki mezarın yenilenmesinden ibarettir [Adviye Günbaş (ö. 1948); Şaban Ali Günbaş (ö. 1958)]. Bakımsız olan mezarlıktaki çoğu mezar taşlarının durumu içler acısıdır (Fotoğraf: 12, 13, 14, 15).

6. Karataş Mezarlığı 2

Karataş 1’in doğusunda ve aşağı tarafında küçük bir mezarlıktır. Mezarlıklar Şube Müdürlüğü kayıtlarına göre Sille 4 Mezarlığı’nın çevresi 96 m, alanı 506 m²dir (Harita: 4). Mezarlığın ihata duvarı yenilenip, üzeri beton saçakla kapatılsa da; içerisi bakımsızdır. Günümüzde defin yapılmayan mezarlıkta bütün mezar taşlarında Sille taşı kullanılmıştır. Yenilenen birkaç mezarın baş taşına mermer kitabe plaketi oturtulmuştur. Mezar taşlarının tarihleri diğer Karataş’la aynıdır (Fotoğraf: 16, 17; Uydu Fotoğrafı: 3).

7. Subaşı/Kârhane Camii Haziresi

Sille’de -tam da tanımına uygun- gözlerden ırak bir de hazire bulunmaktadır. Bu hazire, Subaşı/Kârhane Camii’nin avlu girişinin sol tarafındadır. Kenar uzunluğu 7-8 metre civarındaki kare biçimli hazire tamamen ağaççıklarla kaplanmış durumdadır ve sadece batı tarafında üç beş mezar taşı görülebilmektedir (Fotoğraf: 18). Bu mezar taşlarından anlaşıldığı üzere hazirede yer alan mezarlar tamamen Osmanlı Dönemine aittir. Bu gün cenaze defnedilmeyen bu mezarlıkta camide görev almış bazı din görevlileri ve yakınlarının yanı sıra mahalle sakinlerinin de kabirleri bulunmaktadır (Sarıköse 2008: 177). Hazirenin batı tarafında seçilebilen mezar taşlarından gri mermerden ve biri fes (Fotoğraf: 19), diğeri kavuk başlıklı (Fotoğraf: 20) iki başucu şahidesi oldukça dikkate şayandır (Diğer mezar taşları Sille taşındandır). Bunlardan fes başlıklı olan Safer 1321 (Nisan-Mayıs 1903) tarihlidir ve “Mülâzım el-Hac Muhammed Efendi mahdûm-ı âlîleri Celâleddin”e aittir. Kavuk başlıklı ve daha mücessem yapılı olanın kitabesinin künye ve tarih bölümünü havi kısmı tamamen toprağa gömülü hâldedir. Konya’daki benzerlerinden yola çıkarak, şahideyi; malzeme, yapım ve hat özellikleri itibariyle H 1100’lerin sonu ile 1200’lerin başına tarihlemek mümkündür ki; bu şahide, İbrahim Hakkı Konyalı’nın: “Câmiin önündeki mezarın başındaki muntazam kitabeden öğrendiğimize göre burada h. 1220[3] yılında ölen câmi imamı Mehmed oğlu Ali Efendi gömülüdür” (1997: 527) şeklinde naklettiği mezar taşı olmalıdır.[4]

Moloz taşla yapılmış, üzeri yakın zamanda betonla kaplanmış ihata duvarlarıyla çevrili Subaşı/Kârhane Camii Haziresi’nde mevcut az sayıdaki mezar taşı H 1200 senesinin ilk çeyreği ile 1300 senesinin ilk yarısına aittir.

B. Günümüzde Mevcut Olmayan Mezarlıklar

1. Sille Şehitliği

Sille mezarlıklarını söz konusu eden bazı yayınlarla (Komisyon ts.: 32; Özönder 1998: 187; a.mlf. 2004: 349) bunları referans alan bir doktora tezinde (Sarıköse 2008: 238-239) bir Sille şehitliğinden söz edilmekte; hatta Çevrikler Mezarlığı’ndaki bu şehitlikte Millî Mücadele’de şehit düşen 52 asker ve subayın medfun olduğu ifade edilmektedir. Biz bu bilgileri farklı yazılı metinlerle doğrulayamadığımız gibi, araştırmamız esnasında bize rehberlik eden Sillelilere de teyit ettiremedik. Saniyen yukarıda Akmahalle Aşağı/Yeni Mezarlık’ı anlatırken giriş kısmında bir garipler mezarlığından söz etmiştik. Günümüzün kabulüyle görev şehidi addedilen bu gençlerimizin yattığı yer, Sillelilerce bir şehitlik olarak değil de; isimsiz yatanlarından dolayı garipler mezarlığı olarak adlandırılmıştır.

2. Gayrimüslim Mezarlıkları

1923 yılı mübadelesine kadar Sille, Müslümanlarla Ortodoks Hristiyan Karamanlı Türkleri ve Rumların birlikte sükûn içerisinde yaşadığı bir barış beldesidir. Mübadele öncesinde Silleli Ortodokslar, cenazelerini bazı kiliselerin etrafında oluşan mezarlıklarına defnediyorlardı. Günümüzde bu gayrimüslim mezarlıklarından üçü bilinmektedir. Birisi Aya Eleni Kilisesi’nin yukarısında, güneybatı tarafına düşen tepe üzerinde, Sille’yi Sarayköy’e bağlayan Özay Sokağı’nın hemen aşağısındadır. (Fotoğraf: 21; Uydu Fotoğrafı: 4). Yer yer harap olmuşsa da; moloz Sille taşından kuru kayma olarak yapılan ihata duvarları ayaktadır. Doğuya doğru meyilli zemininde hiçbir mezar belirtisi mevcut değildir. “Hıdırellez Kilisesi” denilen bir de kilisenin bulunduğu bu mezarlığın alt kısmında, ikinci bir mezarlık bulunuyordu (Özönder 1998: 184) (Fotoğraf: 22; Uydu Fotoğrafı: 5). Bu fotoğraflardan da anlaşılacağı üzere, günümüzde bu mezarlığın bulunduğu alanın üzerine -Tepeköy’den gelerek Sille’ye yerleşen bazı kişilerce- ev ve çardaklar kondurulmuştur.

Üçüncü gayrimüslim mezarlığı da Konya şehir merkezinin 5 km kuzeybatısında, Sille’nin 2 km güneyinde, günümüzde askerî bölge içerisinde kalan Ak Manastır yakınındaki mezarlıktır. Bu mezarlığa Konyalı gayrimüslimlerin de cenazelerinin defnettikleri bilinmektedir (Sarıköse 2008: 238).

III. MEZARLARDA KULLANILAN TAŞLAR

Sille mezarlıklarının en eski şahideleri, daha ziyade Ak Mahalle Eski Mezarlık ile Mormi Mezarlığı’nda görülen kaba yontulmuş, iri Sille taşlarıdır. Üzerlerinde hiçbir yazı bulunmayan bu mezar taşlarının tarihi hakkında tahmin yapmak oldukça zordur (Fotoğraf: 23).

Sadece Sille’nin değil, bütün Konya mezarlıklarında, geçmişten günümüze, en yaygın olarak kullanılan mezar taşları, bir andezit türü olan “Sille taşı” veya “ken taşı” adlarıyla tanınan taştan mamuldür (Fotoğraf: 24).

Mormi Mezarlığı’nda dikkatimizi çeken birkaç mezar yapısı da Sille’deki mezar yapıları ve taşlarının tekâmülünü göstermesi açısından önemlidir. Sille taşından çerçeveli ve iki şahideli, hatta baş şahidesi kaba da olsa kavuk başlıklı bu mezarlarda kitabe mevcut değildir (Fotoğraf: 25).

Subaşı ve Mormi mezarlıklarında seyrek, Akmahalle Eski/Büyük Mezarlık’ta oldukça fazla mezarın şahidelerinde mermer kullanılmıştır. Bu tip mezarlarda baş ve ayak taşları, Sille taşlarıyla örülen sandukaların üzerini kapatan pehlelerde açılan oyuklara oturtulmuştur (Fotoğraf: 26, 27)

Sille mezarlıklarında nadir de olsa üçüncü bir taş türü olarak Gödene taşı da görülmektedir (Fotoğraf: 28).

Akmahalle Aşağı/Yeni Mezarlık’ta Cumhuriyet Döneminin mezar yapısı tekâmülünü de izlemek mümkündür. Konya merkezi ile paralellik gösteren bu tekâmülde 1940 ila 1960’lı yıllarda Sille taşından baş taşına mermerden kitabe plaketleri oturtulmaya başlamış (Fotoğraf: 29); bu dönemi müteakiben beton-mozaikten (Fotoğraf: 30), ardından da Marmara mermerinden mezar yapıları tercih edilmiştir (Fotoğraf: 31).

IV. MEZAR VE MEZAR TAŞLARININ BİÇİMİ

Sille mezarlıklarında yaygın olarak çerçeveli ve sandukalı olmak üzere iki tür mezar yapısı dikkati çekmektedir. Taşları işlensin işlenmesin, üzerinde kitabe bulunsun bulunmasın, Sille mezarları baş ve ayakucu taşlarından/şahidelerden oluşmaktadır. Çerçeveli mezarlarda baş ve ayakucu şahidelerinin arası gerek yekpare, gerekse parça taşlarla çevrilerek, mezar bir çerçeve içine alınmaktadır (Fotoğraf: 32, 33, 34).

Sille’de, şahideleri mermerden olan mezarlar hep sandukalıdır. Böyle mezarlarda, kabirlerin üzerinde yükseklikleri 1-1,5 m civarında Sille taşlarından bir sanduka örülmüş, üzeri de baş ve ayakuçlarında şahidelerin oturacağı oyuklar bulunan kapak taşları (pehleler) ile kapatılmıştır. Pehlelerin bazılarının ortalarında da baklava dilimi, dairevi ve dörtgen biçimli rahmet oyukları/çiçeklikler bulunmaktadır (Fotoğraf: 35). Sandukalı mezarların bazılarında ise yekpare pehleler yerine baş ve ayakuçlarına yine şahidelerin oturması için oyuklar bulunan kaide taşları kullanılmıştır (Fotoğraf: 36). Mormi Mezarlığı’ndaki bir mezarda ise sanduka yekpare dört taştan oluşturulmuştur (Fotoğraf: 37).

Sille’de Akmahalle Eski Mezarlık’ta tek örnek olarak gördüğümüz farklı bir mezar türü de kaideli mezar yapısıdır. Doktor Yüzbaşı Salim Bey’in hanımı Nadire ile kızı Nebahat’ın yattığı (R?) 1339/1923 tarihli bu mezar; -göründüğü kadarıyla- düzgün kesme Sille taşından iki katlı kaidenin üzerinde Sille taşından kıblevî[5] tek şahideyi taşıyan silmeli yekpare pehleden oluşmaktadır (Fotoğraf: 38).

Mezar taşlarının biçimine gelince; bu başlık altında Sille’deki mezar şahideleri tepeliklerinin biçimine göre sınıflandırılacaktır. Buna göre:

a. Düz tepeliler (Fotoğraf: 29).

b. Tek kemerliler (Fotoğraf: 24)

c. Dalgalı kemerliler (Fotoğraf: 39, 40)

ç. Üçgen alınlıklılar (Fotoğraf: 41). Şahideleri mermerden mezarların ayakucu taşlarında da genellikle üçgen tepelik kullanılmıştır (Fotoğraf: 42).

d. Madalyonlular (Fotoğraf: 43)

e. Güneş tepelikliler (Fotoğraf: 44)

f. Başlıklı mezar taşları (Sille mezarlıklarında görülen başlıklı şahideler aşağıda ayrı bir başlık altında ele alınacaktır.)

1. MEZAR TAŞI BAŞLIKLARI

Osmanlı Dönemine ait mermerden erkek mezar taşlarının ekserisi, kadınlara ait olanların da bazıları başlıklıdır. Sille taşından başlıklı mezar taşlarının Sille’ye özgü olanlarının sayısı ne yazık ki çok az sayıdadır. Osmanlı Dönemine ait mermerden genç kız mezar taşları taç başlıklı yahut hotozludur.

1.1. Erkek Şahide Başlıkları

a. Sarık Başlıklılar

Mezar taşı kitabelerinden anlaşıldığı kadarıyla Osmanlı Dönemine ait Sille mezar taşlarındaki sarık başlıklar, sahibinin içtimai statüsü hakkında ipucu vermekle birlikte, bazıları dışındakiler herhangi bir meslek veya meşrebi sembolize etmemektedir. Bunların mermer olanlardan biri “bostancı ve ağa” (Fotoğraf: 45), diğerleri “ağa” (Fotoğraf: 46, 47), Sille taşından olanlar ise kitabesiz şahidelerdir (Resim 48, 49).

b. Kavuk Başlıklılar

Osmanlı Dönemi mermer erkek mezar taşlarında sarık başlıklara göre daha dikkat çekici olan kavukların da tıpkı sarık başlıklar gibi, herhangi bir meslek veya meşrebi sembolize ettiği kitabelerinden belirlenememektedir. Hatta bu kavuk başlıkların gösterişlilerinden biri “hacı” ve “ağa” unvanlı sekiz yaşında bir çocuğa aittir (Fotoğraf: 50).

Sille’de en fazla dikkati çeken bir kavuk başlık türü de kâtibî başlıklardır (Fotoğraf: 27, 42).

c. Sikke Başlık

Malum olduğu üzere sikke Mevleviliğin simgesidir. Bu itibarla gerek başlık, gerekse sembol olarak Mevlevî mezar taşlarında kullanılagelmiştir. Akmahalle Eski Mezarlık’ta, Konya’daki güzel örneklerinden hiç de geri kalmayan dal sikkeli bir mezar taşı bulunmaktadır (Fotoğraf: 51).

d. Fes Başlıklar

Sille mezarlıklarında siluet itibariyle fes-sarık karışımı başlıklı mezar taşlarının yanında, Akmahalle Eski Mezarlık’ta birkaç çocuk mezarında Azizî fes başlıkların güzel örneklerine de rastlanmaktadır (Fotoğraf: 52).

1.2. Kadın Şahide Başlıkları

Sille mezarlıklarında Sille taşından kadınlara ait Osmanlı Dönemi mezar taşlarında tıpkı erkek mezarlarında olduğu gibi dairevi ve sivri kemerli yahut üçgen alınlıklı mezar taşları da görülmekle birlikte, çoğunlukla dalgalı/çok kemerli başucu taşları tercih edilmiştir. Mermerden olanlarında ise sivri kemerli (Fotoğraf: 53) ve üçgen alınlıklıların (Fotoğraf: 41) yanında çiçeklerden oluşmuş gelin tacını andıran taç (Fotoğraf: 54) ve hotoz başlıklar (Fotoğraf: 55) da görülmektedir. Akmahalle Eski Mezarlık’ta yer alan bir hotoz başlık ise; hotozu, saçları ve stilize yüzü ile âdeta bir gelin başı görünümdedir (Fotoğraf: 56). Bu özellikleri itibariyle bu taşın, Konya merkezindeki tarihî mezarlıklarda yer alan ve müzelerde sergilenen hotoz başlıklı mezar taşları arasında bir benzeri mevcut değildir.

2. MEZAR TAŞI SÜSLEMELERİ

Sille mezarlıklarında çoğunluğu oluşturan Sille taşından mamul mezar taşlarında süsleme yok denecek seviyededir. Ara ara görülen bazı süsleme unsurları ise çiçek şeklinde stilize edilen ışınlı güneş başlıkla ay, yıldız gibi diğer kozmik unsurlarla servi motiflerinden oluşmaktadır (Fotoğraf: 44, 57). Kozmik unsurların en dikkat çekicilerinden biri –Konya mezarlıklarında dahi örneğine rastlamadığımız- Subaşı/Kârhane Camii Haziresi’ndeki Mülazım el-Hac Muhammed Efendi’nin oğlu Celaleddin’in başucu şahidesinin fes başlığının üzerindeki sekiz kollu yıldız ve onu ihata eden hilal kabartmasıdır (Fotoğraf: 19-a).

Sille taşlılarına nispetle çok daha az sayıda olan mermerden mamul mezar taşları ise süsleme açısından zengindirler. Kadın ve erkek başucu taşlarında dikkati çeken ilk süsleme unsuru –yukarıda zikrettiğimiz- başlıklardır.

Mermer şahidelerde kadınların başucu, erkeklerin ise ayakucu taşları süsleme açısından daha zengindir. Kadınların başucu şahidelerinde akantus yaprakları, kıvrım dallar, gül, lale gibi çeşitli çiçek motifleri görülürken (Fotoğraf: 46, 60, 61); kadınlara nazaran daha dikkat çekici erkek ayakucu şahidelerinde ise servi (Fotoğraf: 62), servi ile birlikte üzüm salkımları (Fotoğraf: 63), hevenk hevenk meyveleriyle hurma ağacı (Fotoğraf: 64) ve taşların kemer kısmında bir yelpaze gibi iki yana kıvrılan yaprak motifleri izlenmektedir (Fotoğraf: 65).

2.1. Hat/Yazı

Sille mezar taşlarında kullanılan diğer bir süsleme unsuru da yazılardır.

Osmanlı Dönemine ait Sille taşından mezar taşlarında nadir olarak aynı hattın güzel örneklerine de rastlansa da (Fotoğraf: 24, 58); yaygın olarak “basit” veya “avam/halk” sıfatlarıyla nitelenen sülüs hattır (Fotoğraf: 43, 59). Tıpkı süslemede olduğu gibi mermer şahidelerde sülüs (Fotoğraf: 27, 60, 66 vd.) ve ta’lik hattın (Fotoğraf: 53, 61 vd.) güzel örnekleri mevcuttur.

Sille mezar taşlarında yazılar genellikle taşlara kabartma tekniğiyle hakkedilmiştir.

SONUÇ

Mezarlıklar, sadece defin yapılan mahaller değildir. Buralardaki mezar taşları, bu aziz toprakların tapu senetleri durumunda olduğu gibi, yaşanan dönemlerin sosyo-ekonomik yapısını, kültür ve sanat anlayışları ile dil özelliklerini de aksettirir. Bu itibarla mezar taşları önemli birer yazılı tarihî belgedir. Bu bakımdan kâğıda yazılı tarihî belgeler gibi bu taşa yazılı belgelerin de behemehâl muhafaza altına alınması gerekir.

KAYNAKÇA:

A. Kitaplar:

AKÇA, A. Kemal (1940), Sille’nin Halk Şairleri, Konya: Haşim Basımevi.

BİLDİRİCİ, Mehmet (2008), Sille’nin Tarihi Tarihî Güzellikleri, Yersiz (PDF kitap)

ÇAĞBAYIR, Yaşar (2007), Ötüken Türkçe Sözlük, I-V, İstanbul.

GÖLPINARLI, Abdülbaki (ts.), Tarikat Taşları, Giyimleri ve Osmanlı Devri Serpuşları, Mevlâna Müzesi, Yazma Nu. 216.

KARA Hacer-Şerife DANIŞIK (2005), Konya Mezarlıkları ve Mezar Taşları, Konya: Meram Belediyesi Yay.

KOMİSYON (ts.), Konya ve Karaman Şehitlikleri, Ankara.

KONYALI, İbrahim Hakkı (1997), Konya Tarihi, Ankara.

MUTÇALI, Serdar (1995), Arapça-Türkçe Sözlük, İstanbul: Dağarcık Yayınları.

ÖZÖNDER, Hasan (1998), Sille: Tarih, Kültür, Sanat, Konya.

B. Tez, Bildiri ve Makaleler:

IŞIK, Ali (2005), “Sille Mezar Taşları Üzerine Bir Tasnif Denemesi”, Yeni İpek Yolu Konya Kitabı VIII, s. 289-307.

ÖZÖNDER, Hasan (2004), “Konya Şehitlikleri”, Yeni İpek Yolu Konya Kitabı VII, s. 343-363 (349).

SARIKÖSE, Barış (2008), “Osmanlı Döneminde Sille”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı Yakınçağ Tarihi Bilim Dalı, (Doktora Tezi), Konya.

TAPUR, Tahsin (2009), “Konya’da Tarihî Bir Yerleşim Merkezi: Sille”, Türk Coğrafya Dergisi, S. 53, s. 15-30.

UZ, M. Ali (2004), “Konya Hazire ve Kabristanları II”, Yeni İpek Yolu Konya Kitabı VII, s. 301-342.

C. Arşiv Belgeleri:

Konya Büyükşehir Belediyesi Mezarlıklar Şube Müdürlüğü Arşivi.

Ç. Kaynak Kişiler:

Ahmet Göçergi (Sille 1962)

Hüsnü Kılınçaslan (Sille 1940)

Yaşar Bulut (Sille 1950)

---

[1] Bu bildiriyi bitirdiğimizin iki ay kadar sonrasında, Sille Sempozyumu arifesinde Mezarlıklar Şube Müdürlüğü tarafından mevcut mezarlık girişinin tamamen kaldırılarak genişletildiğini; girişin hemen solundaki bekçi kulübesinin de yıkılıp, genişletilen girişin sağ tarafına Sille taşından, kiremit kaplı kırma çatılı ve caddeye cepheli olarak yeniden inşa edildiğini gördük (Fotoğraf: 2).

[2] Sille Yukarı Mahalle’de Sille Çayı’nın daralan yerinde taş duvarlarla çevrilerek gölet oluşturulmuştur. Duvar yüksekliği 1,5-2 m kadardır. Depolama hacmi yaklaşık 150 m x 40 m 1 m = 6.000 m³ olarak kabul edilebilir. Önemli bir tarihi su yapısıdır (Bildirici 2008: 48).

[3] Miladi 1805-06.

[4] Mezkûr caminin kapısı üzerindeki tek satırlık “Sâhibü’l-hayrât Hâcî Mûsâ kızı Hadîce rûhuna Fâtiha sene 1290” (1873-74) kitabesine göre caminin inşa tarihi H 1290 senesidir. Konyalı’nın yukarıdaki nakline göre Kavuk başlıklı şahidenin sahibi olan cami imamı Mehmet oğlu Ali Efendi’nin vefat tarihi ise H 1220 (1805-06)’dir. Bu durumda Musa kızı Hatice Hanım, Subaşı Kârhane Camii’ni ya onartmış ya da müceddeden inşa ettirmiş olmalıdır.

[5] Sille’de mezarların yönü doğu-batı yönündedirler. Tabiatıyla şahideler de çoğunlukla bu istikamettedir. Ancak bazı mezarlarda şahideler, kuzey-güney istikametindedir ve dolayısıyla kıbleye bakmaktadırlar. Böyle şahideler tarafımızdan kıblevî olarak nitelendirilmiştir.